Ehe, Neue
Die Neue Ehe (= Neues Testament) ist ein unter verschiedenen Titeln verbreitetes religiöses Volksbuch in deutscher Prosa, das aus mehreren mittelhochdeutschen Reimdichtungen von einem unbekannten Oberdeutschen etwa um 1400 kompiliert wurde.
Vgl. H. Vollmer, Materialien z. Bibelgesch. I 1(1912) S. 29–35, 162–175; I 2(1916) S. 8; IV: Die Neue Ee. 1929. — Verf.Lex.² VI 907–909. Zur hsl. Überlieferung vgl. den 
Handschriftencensus [29.II.2012].
156 Bl. 
[a²b⁸c–e¹⁰f¹²g–m¹⁰n⁶o¹⁰p¹²qr⁸]. 38 Z. Typ. 
1:103G. Init. 
a, 
e, 
f, 
g. Vereinzelt Maj. u. Min. f. Init. 75 Hlzs. 
Bl. 1a leer. Bl. 1b Tab.
				(H²)Ie hebt ſich an der anfang der nerẅen ee / vnnd das  paſſional von iheſu vnd marie leben.  … Bl. 2b leer. Bl. 3a Hie hebt ſich an die neẅ Ee vnnd das paſſional von Iheſus  vnd Marie leben gancz vnd gar gerecht als vns die lerer ha-ben geſchriben die hernach genant werden.  (M¹⁰)It gottes weißheyt vnd ſeiner lere will ich hie beſcheyden vnd außlegen die newen ee … Lage c Hye kompt Joſeph mit ſeineꝛ gerten.  … Endet Bl. 119a Z. 7 … v biß auff den iüngſtē tag da bey beleyben můß Amen.  Hie endet ſich das bchlin  vita Criſti genannt.  Bl. 119b leer. Bl. 120a Hlzs.  Hie facht an die vorꝛed in die legend der heyligē dꝛey künig.  (L)Ob ere vnd wirdigkeyt der heyligen dreyer künig haben erfüllet die kriſtenheyt … Z. 17 Hienach volget der anfang in die legend  der heyligenn dreyer künig  Bl. 120b
				(D)Ie materi von den heyligen drey künigen hat einen vrſprung von der prophecey Balaams / … Endet Bl. 155a Z. 4 … wann got hat dir  geſendet ſeinen groſſen vnnd koſtlichen ſchacz / mit dem vnnd  durch den er ſo manig groß wunderzeychen begangen v vol-pracht hat. AMEN  Dißs bchlin (von der kindheyt vnd dem leydē vnſers herren  Iheſu xi! auch von dem leben Marie ſeiner lieben můter! mit  ſampt der legend von den heyligen drey künigen) hat getrukt  Anthonius Sorg burger zů Augſpurg. vnd hat dz geēndet  an montag nach ſant Franciſcen tag / des iars da man zalt von  xi gepurt tauſent vierhundert v ſechsundſybenczig iare .!.  Bl. 155b u. 156 leer.
HC 4057. 
Schr 3723. 
Schramm IV Abb. 26. 30. 34. 38. 46. 54. 58. 62. 70. 86. 90. 98. 106. 112. 126. 128. 130. 134. 141. 167–170. 172. 174. 179–222. 
Ce³ E-15. 
Pell 3050. 
BSB-Ink N-22. 
CIBN N-14. 
Pr 1647. 
BMC II 343.IB 5802. 
Collijn: Stockholm 389. 
Sack: Freiburg 1349. 
ISTC ie00015000. 
 Alba Julia Batthyan. 
Città del Vaticano BVat. 
Freiburg UB. 
London BL. 
Moskva GosB. 
München SB. 
New York MorganL. 
Paris BN. 
Stockholm KglB (def.). 
Überlingen LeopoldSophieB (def.). 
 Gesamtüberlieferung: 10 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
176 Bl. 
[a–q¹⁰rs⁸]. Gez. [2]⁌ Das iij. blat–⁌ Das Clxxvj. plat. 34–36 Z. Typ. 
2:118G. Init. 
a, 
e, 
k. Rubr. 
α. 75 Hlzs. 
Bl. 1 leer. Bl. 2a ⁌ Hie hebt ſich an dz Regiſter v der anfang dʾ neüen  ee. v das paſſional von Iheſu vnd Marie leben.  … Bl. 3a m. Blz. ⁌ Das .iij. blat ⁌ Hie hept ſich an die neẅ Ee vnd das paſſional vō  Iheſus vnd Marie leben … Lage b gepet volpracht ward. do kam ein ſtym an dem drittē  … Endet Bl. 176b Z. 2 … mit dem vnd durch den er ſo manig  gro wunderzeichen begangen vnd volpꝛacht hat.  ⁌ Di bchlin (von der kindtheit vnd dem leiden vnnſers herꝛen Iheſu criſii. auch von dem leben Marie ſey-ner lieben můter. mit ſampt der legend vonn den heyligen dꝛey künigē) hat getruckt Anthonius Soꝛg burger zů Augſpurg. vnnd hat das geenndet an montag  nach ſant Laurentzen tag. des jars do man zalt vonn  Criſti gepurt tauſent vierhundert vnd einvndachtzig jare.  
H 4058. 
Schr 3724. 
Schramm IV Abb. 18. 26. 30. 34. 38. 46. 54. 58. 62. 70. 86. 90. 98. 106. 122. 126. 128. 130. 134. 141. 167–170. 172. 174. 179–181. 183–222. 
BSB-Ink N-23. 
Schlechter-Ries 1307. 
ISTC ie00015400. 
 Augsburg UB. 
Fiecht Benedikt. 
Heidelberg UB (Fragm. Bl. cxi u. cxiii). 
Konstanz Gy. 
Maria Laach Benedikt. 
München SB (2 Ex.). 
Stuttgart LB. 
 Gesamtüberlieferung: 8 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
141 Bl. 
[a–f⁸g⁶h⁷i–s⁸]. Gez. [2]⁌ Das.iij.plat.–⁌ Das.cxxxix.plat[1] [m. Fehlern]. 28 Z. Typ. 
1*:140G. Init. 
b, 
e, 
f, 
g, 
p. Rubr. 
β. 71 Hlzs., dar. 1 Wdh. 
Bl. 1a leer. Bl. 1b ⁌ Hie hebt ſich an das Regiſter vnd der anfang dʾ neẅen  ee / vnd das paſſional von Iheſu vnd Marie leben.  … Bl. 3a m. Blz. ⁌ Das .iij. plat. ⁌ Hie hebt ſich an die neẅ Ee vnnd das paſſional  von Iheſus vnnd Marie leben … Lage b nicht zepꝛait / jr har was goldfar. jx zopff was lang gro  … Endet Bl. 140b Z. 23 … vnd pi auff den jüngſten tag  do beleiben mů.  ⁌ Gedꝛuckt vnd volendet von Hanns ſchnſpergeꝛ  vnd Thoman Rger zů Augſpurg. Anno domi⸗ni ꝛ .M.cccc.lxxxij. jar.  Bl. 141 leer?
H 4059. 
Schr 3725. 
Ce³ E-16. 
BSB-Ink N-24. 
BMC III 860.IB 6273. 
Sack: Freiburg 1350. 
ISTC ie00016000. 
 Chapel Hill UL. 
Freiburg UB. 
London BL (Bl. 2-7 u. 24 fehlen). 
Mainz GutenbergM (Fragm. 1 Bl.). 
München SB (2 Ex.). 
Wien UB (Bl. 1, 8 u. 139–141 fehlen). 
 Gesamtüberlieferung: 7 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
138 Bl. 
a–q⁸r¹⁰. Gez. [2]⁌ Das  .ii. blat–⁌ Das  .cxxxvi. blat. 2 Sp. 36 Z. Typ. 
3:140G, 
4:109G. Init. 
a, 
b. Rubr. 
β, 
γ. 74 Hlzs. 
Tit., xylogr. Uon. der. kinthait. vnſers. he  iheſu. criſti. get.  vita. criſti. ❧  Bl. 2aα ⁌ Hie hebt ſich an dz regiſter v dʾ anfange der  neüen ee. v daz paſſional von Iheſu vnd marie leben.  … Bl. 3aα m. Sign. a ij u. Blz. ⁌ Das .ii. blat ⁌ Hie hebt ſich an dye  new Ee vnd dz paſſio-nal von Iheſu vnd Marie leben … Sign. b ſy trůg. Nun wil jch es da laſſē  … Endet Bl. 137bα Z. 15 mit dem v durch den er ſo manig gro wunderzeichen begangen vnd volpꝛacht hat.  ⁌ Di bchlin. vō der kindtheit  vnnd dem leyden vnſers herꝛen  Iheſu criſti. auch von dem leben  Marie ſeiner lieben můter. mitt  ſampt der legend von den heyligen dꝛey künigen. hat getruckt  Anthonius Soꝛg Burger czů  Augſpurg. vnd hatt das geen-det an montag voꝛ ſant margarethen tag. des jars do mā zalt  von Criſti geburt tauſent vier-hundert vnd einundneünczig  jare.  Bl. 138 leer.
H 4060. 
Schr 3726. 
Schramm IV Abb. 18. 179. 180. 181. 183. 185. 220. 2962–2977. 2980–3022. 
Ce³ E-17. 
VB 156. 
BSB-Ink N-25. 
Hellwig 348. 
ISTC ie00017000. 
 Baltimore ArtM. 
Berlin *
SB. 
Boston (Mass.) PL. 
Cambridge FitzwilliamM (def.). 
Mainz GutenbergM. 
München SB (2 Ex.). 
New Haven UL. 
New York MorganL. 
Nürnberg GermanNM. 
Regensburg SB. 
San Marino (Calif.) HuntingtonL (def.). 
Solothurn ZB (def.). 
Washington (D.C.) LC. 
 Gesamtüberlieferung: 14 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
110 Bl. 
A–F⁸⁶G–K⁶⁸LM⁶N–Q⁸⁶. Gez. [1]Das ii Blat–Das Cix Blat[1]. 2 Sp. 42 Z. Typ. 
2*:97G, 
3:150G. Init. 
a, 
b, 
g, 
h, 
i, 
k, 
m. Rubr. 
β. 80 Hlzs., dar. Wdh. 
Tit., xylogr. Von der Kinthait vnnſers  herꝛen ieſu cri-ſti genāt vita  chriſti ❧  Bl. 2aα m. Sign. A ij u. Blz. Das ii Blat
						(H)Ie hebt ſich an das Regiſter von dem anefang der  neüwe Ee. vnd des Paſſionals von dem leben Ie-ſu Chꝛiſti vnd Marie ſeiner můter.  … Bl. 3aα m. Sign. A iij u. Blz. Das iii Blat ⁌ Hie hebt ſich an die neü Ee vnd  das Paſſional von Iheſu vnd Marie leben. … Sign. b Die pꝛieſter gaben da Mariam v  … Endet Bl. 110aβ m. Blz. Das Cix Blat Z. 32 … mit dem v durch den er ſo groſe wundertzeichen volpꝛacht hat.  U. d. Sp. Diß půch von der kintheit vnd von dem leiden vnſers Herren Ieſu  Chꝛiſti. Auch von dem leben Marie ſeiner auserwelten můtter.  Mitſambt dʾ legend dʾ Heiligen .iij. Künig. Hat getruckt Hanns  Schaur zů Augſpurg. Anno di .M.CCCC.XCiiij. ꝛc.  Bl. 110b leer.
RSuppl 101. 
Schr 3727. 
VB 322. 
Borm: IG 950. 
Gamper 158. 
ISTC ie00017100. 
 Berlin *
SB†. 
Bregenz Zisterz. 
Darmstadt ULB (def.). 
Mainz GutenbergM (Fragm. 1 Bl.). 
Praha NKn. 
Sankt Gallen StB. 
Stuttgart LB. 
Wolfenbüttel HerzogAugustB (def.). 
 Gesamtüberlieferung: 8 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
306 Bl. 
[ab¹⁰c–r⁸s⁶t–zA–P⁸]. 28 Z. Typ. 
2:100G, 
3:118G. Init. 
s. 146 Hlzs., dar. 1 Wdh. 
Bl. 1a Hir heuet ſik an de nye Ee vndʾ dat paſ⸗ſional van Iheſus vndʾ Marien leuende  gancz vndʾ recht alße vnß de lerer hebbē  beſchꝛeuen de hir na benomet werden ⁖  (M⁸)It godes wiſheyt v ſiner  lerer wil ik hyr beſcheden  vde vthleggen de nye Ee  … Lage b dat du nicht louen wult. ſchalt du ſtum werden  … Endet Bl. 228b Z. 11 … vnde ſchal nu voꝛtan  ſo heten beth to deme iungeſten daghe. Alſo is  nu dat graff Criſti Iheſu vnſes ſalichmakers ghekamen in de ſtat Iheruſalem. dat to voꝛne eer ſe  verſtoꝛet waert buten der ſtat was. Hyr hefft dat  boek dat dat leuent Iheſu to dude is ghenomet  een ende. … Z. 20 … ſo ſpꝛeket mit my alle Amen.  Bl. 229a Hyr heuet ſik an de thema / dat ſynt de voer⸗woerde der legende der hyllighen.iij. konigen  []Off. eere v werdicheyt … Endet Bl. 306a Z. 13 … vermid⸗delſt welkeren he mennich teken vnde wunder⸗werck vullenbꝛocht hefft.  … Z. 24 … dat he vns hyllich make in  vnſeme lateſten ende. AmeN.  Bl. 306b Dyt boeck van der kintheyt. vnde van deme  leuende vnde van dem lydende vnſes leuen heren  Iheſu Chꝛiſti. vnde van ſyner upſtandinge. … Z. 6 … mit der legende v leuen  de der hillighen dꝛyer koninge / is geſettet vnde  ghedꝛucket to Lubeke. vnde is gheendighet vnde  vullenbꝛocht In deme yare na der boerth Chꝛiſti  vnſes heeren / duſentveerhundert vnde in deeme  lxxviij. yare / des dunnerdaghes in der octaua aſſūptionis Marie. dat is / des negheſten dunnerda⸗ghes na vnſer leuen vꝛuwen kruthwyginge. ç. ç  Finit feliciter In nomine Iheſu humanati  
C 3349. 
Borchling-Claussen 20. 
Schr 3728. 
Schramm X Abb. 97–240. 
Altmann: Brandis, Lukas 38. 
IBP 2052. 
Pr 2614. 
BMC II 551.IA 9823. 
Hellwig 349. 
Madsen 1493. 
Wilhelmi: Greifswald 643. 
ISTC ie00015200. 
 Dresden *Kupferstichkab (def.). 
Greifswald GeistlMin (Fragm.). 
Hamburg ehem. SUB (Fragm.). 
København *KglB (def.). 
London BL. 
Lübeck *StB (Fragm.). 
Nürnberg *
GermanNM (def.). 
Warszawa BN (def.). 
 Gesamtüberlieferung: 8 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
302 Bl. 
〈a aa〉¹⁰〈b bb〉–〈z zz〉〈A AA〉〈C Cc〉–〈I II〉〈L LL〉–〈P PP〉⁸〈Q QQ〉〈R RR〉⁶. 27 Z. Typ. 
1:104G, 
2:150G. 110+? Hlzs., dar. 8 Wdh. 
Bl. 1a m. Sign. a Hyr heuet ſik an de nye ee vnde  dat paſſional van iheſus vnde marien leuende… Sign. b einen man de hete alpheus. van deme hadde ſe  … Endet Bl. 301b Z. 23 … dat he vns hillich make in vnſeme lateſten ende. A M E N  Bl. 302a Dyt bock van dʾ kintheit. van deme leuende  vnde van dē lidende vnſes leuen heren ihū xi.  vnde van ſyner upſtandinghe. … Z. 8 … mit der  legende vnde mit deme leuende der hillighen dꝛe  koninghe / is gheſettet vnde ghedꝛucket in dʾ kei⸗ſerliken ſtad to Lubeke. vnde is gheendighet v  vullenbrocht / do men ſchꝛeff v tellede na xs  boꝛt duſent .cccc. vnde .lxxxij. des negheſten myddewekes voꝛ katherine dʾ hillighen iūcuruwen.  Gode ſy loff vnde eere to ewighen tiden  Bl. 302b leer.
H 4061. 
Borchling-Claussen 55. 
Schr 3729. 3730. 
Schramm X Abb. 241–299. 
Borm: IG 951. 
Krüger: Rostock Fragm. D. 1. 
Madsen 1494. 
ISTC ie00015600. 
 Dresden *
SUB (z.Z. Moskva GosB) (def.). 
Hamburg *
SUB (Fragm.). 
København *KglB (def.). 
Lübeck StB (Fragm.). 
Oslo DeichmanB (Fragm. Bl. 21–24). 
Rostock *
UB (Fragm. Bl. 94/95). 
Wolfenbüttel *HerzogAugustB (Bl. a1–b5, R1 u. R6 fehlen). 
 Gesamtüberlieferung: 7 Exemplare/Fragmente in öffentlichen Einrichtungen.
246+? Bl. 
a–y⁶aa–ii⁶kk⁴A–G⁸[H⁴(?)]. 30 Z. Typ. 
2***:99G, 
4:165G. Init. 
r. 99+? Hlzs. 
Bl. 1 unbekannt. Bl. 2a Hijr heuet an de nye ee vnde dat  paſſional van iheſus vnde marien leuende ghans vnde recht alſo  vns de lerer hebben beſchꝛeuē de  hijr na benomet werden  (M¹³)Jt godes wyſheyt  vnde ſyner lere wil  ik hir beſcheden de  nye ee.  … Sign. b met Alſo woꝛde wy do doꝛch de reynycheyt der ed-… Bricht ab Bl. 245b Z. 29 … do leth he na ď tyd alle ſine kindere heten na den namen ď hilligen dꝛe konninge. v leth ſe Bl. 246ff. unbekannt. 
Vorlage: Moskva GosB (Teildigitalisat).
Anm. Vgl. Rumyantsev, Dmitry E.: Die Neue Ehe in Low German in the Incunabula Collection of the Russian State Library. In: The Rumyantsev Readings – 2017. The 500th Anniversary of Publication of the First Slavonic Bible by Francysk Skaryna: The Formation and Development of Printing Culture. Proceedings of the International Scientific and Practical Conference (April 18–19, 2017) Part 2. Moskva 2017, S. 106–109 [in russischer Sprache].
Moskva GosB (Bl. 1, 14, 55, 59 u. 246ff. fehlen). 
 Gesamtüberlieferung: 1 Exemplar/Fragment in öffentlichen Einrichtungen.